Od 2011 r. wprowadzono w Polsce tzw. pieczę zastępczą. Jest to forma opieki nad dzieckiem w sytuacji, gdy jego rodzina – z różnych przyczyn – nie może sprawować nad nim opieki. Piecza zastępcza to właśnie rodzina zastępcza lub rodzinny dom dziecka, albo – i to zdaniem specjalistów ostateczność – instytucje zajmujące się opieką nad dziećmi, czyli domy dziecka.

Formy pieczy zastępczej są 4. Pierwsza to rodzina spokrewniona – np. rodzeństwo lub dziadkowie dziecka. Potem rodzina niezawodowa – niespokrewniona, albo taka którą tworzą wujek z ciotką czy dalsi krewni. Trzecią formą jest rodzina zawodowa (może ona pełnić także funkcję pogotowania rodzinnego) oraz rodzina zawodowa specjalistyczna, w których rodzice mają stosowne wykształcenie i doświadczenie w zajmowaniu się dziećmi trudnymi czy np.: chorymi lub młodymi mamami z dzieckiem. Wreszcie – rodzinny dom dziecka (RDD), w którym może znaleźć się maksymalnie 8 podopiecznych. Przy rodzinach zawodowych i RDD obowiązuje zasada nierozdzielania rodzeństwa. Musi być naprawdę ważny powód, by dzieciaki rozdzielać.

Kto może zostać rodziną zastępczą?

Zarówno małżeństwa, jak i osoby samotne, tzw. single. Mogą założyć ją ludzie posiadający własne dzieci, ale także bezdzietni. Przede wszystkim trzeba mieć motywację, by zaprosić do życia swojego i swojej rodziny dziecko, które najczęściej obarczone jest trudną przeszłością, poranione, nieprzyzwyczajone do bycia w dobrej, kochającej się rodzinie. Trzeba wreszcie przekonać innych, że nasza motywacja nie jest zachcianką chwili czy szlachetnym porywem serca, ale przemyślaną dogłębnie sprawą, że dajemy rękojmię należytego wykonywania zadania, którego chcemy się podjęć.

Co do formalności: kandydaci do sprawowania pieczy zastępczej muszą mieć obywatelstwo polskie i nienaganną opinię, w tym pełnię praw cywilnych i obywatelskich. Jakiekolwiek ograniczenie lub odebranie praw rodzicielskich w przeszłości dyskwalifikuje kandydata. Trzeba być też osobnikiem zdrowym, co potwierdzi zaświadczenie od lekarza, niekaranym oraz dysponować odpowiednimi warunkami mieszkaniowymi. Przy rodzinie niezawodowej przynajmniej jedno z rodziców musi mieć stałe źródło dochodu, a oboje powinni przejść szkolenie, uprawniające ich do tworzenia rodziny zastępczej. Wymagania nie są wygórowane, większość z nas zapewne podołałby tym warunkom.

Jak zostać rodziną zastępczą?

Kiedy już podejmiemy decyzję, że bez cienia wątpliwości, chcemy dać jakiemuś biednemu dziecku dobry, bezpieczny dom i nauczyć go, czym jest prawdziwa rodzina – idziemy do najbliższego organizatora pieczy zastępczej. W Częstochowie są dwa adresy: Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej przy ul. POW 2 (tel.: 34 372-42-25 lub 34 372-42-24) albo Częstochowskie Centrum Wsparcia Rodziny, ul. Jasnogórska 34 (tel. 508-985-101). Pracownicy tych instytucji poinformują nas szczegółowo, co musimy zrobić i jakie dokumenty zgromadzić. Skierują nas też na szkolenie trwające 75 godzin plus 10 godzin warsztatów, czyli zajęć praktycznych. Te szkolenia i zajęcia konieczne są z dwóch powodów. Po pierwsze, musimy wiedzieć, z jak delikatną i trudną materią przyjdzie nam się spotkać – w grę wchodzi przecież drugi człowiek, najczęściej już poraniony przez los. Po drugie, w trakcie zajęć będą nam się przyglądać specjaliści, którzy na koniec ocenią nasze predyspozycje. To oni zdecydują czy nadajemy się na rodziców zastępczych, czy nie.

W 2013 r. w Częstochowie ukończyło taki kurs 77 osób. Sześcioro odrzucono. – Niektórzy mówią, że jesteśmy zbyt wymagający. Jestem zdania, że nie można być dość wymagającym, gdy chodzi o dobro powierzanego komuś dziecka... Jeśli mamy wątpliwości, czy ktoś nadaje się na opiekuna czy nie – lepiej odmówić niż ryzykować... – mówiono w częstochowskim ratuszu, podczas niedawnego spotkania promującego rodzicielstwo zastępcze.

Drugim etapem jest przyjęcie pod swój dach dziecka. Oczywiście, najpierw musi nastąpić wzajemna akceptacja. Tutaj dużo do powiedzenia ma samo dziecko. Jeśli przypadniecie sobie do serca, kolejnym krokiem jest sąd rodzinny, gdzie składamy wniosek o ustanowienie rodziny zastępczej. Po rozprawie sąd wydaje stosowne orzeczenie – i tak oto stajemy się rodziną zastępcza.

Misja czy interes?

Rodziny zastępcze oraz rodzinne domy dziecka są wspierane finansowo przez państwo.

Jak wielkie jest to wsparcie? 660 zł miesięcznie dostaje na jedno dziecko rodzina spokrewniona. Po 1000 zł na dziecko przypada w rodzinie zastępczej niezawodowej, zawodowej lub w rodzinnym domu dziecka. Rodzinie zawodowej oraz prowadzącym rodzinny dom dziecka przysługuje wynagrodzenie nie niższe niż 2000 zł brutto miesięcznie.

Rodzinie zastępczej zawodowej, pełniącej funkcję pogotowania rodzinnego, państwo płaci wynagrodzenie nie mniejsze niż 2600 zł brutto miesięcznie. Kwoty te inaczej wyglądają, jeśli dziecko, którym się opiekujemy, otrzymuje alimenty, rentę rodzinną czy inne uposażenie. Jeśli rodzina decyduje się zaopiekować dzieckiem niepełnosprawnym, dostaje 200 zł dodatku specjalnego.

Rodzinne domy dziecka

To miejsce jest najbardziej zbliżone do domu rodzinnego. RDD może stworzyć osoba, która ma do tego stosowne przygotowanie, czyli została zakwalifikowana do pełnienia tej funkcji. Z nią starosta podpisuje umowę o prowadzeniu takiej placówki. W RDD w jednym czasie może być najwyżej 8 dzieci. Każde dziecko kieruje do RDD sąd rodzinny oddzielnym orzeczeniem. Dziecko może pozostać w domu do czasu osiągnięcia pełnoletniości albo do chwili, gdy rodzice biologiczni otrzymają znowu prawo opieki nad nim. Najczęściej bowiem bywa tak, że do RDD nie trafiają sieroty, ale dzieci, których rodzice mają odebrane lub ograniczone prawo do opieki.

Rodzina adopcyjna, a zastępcza

Czym adopcja różni się od pieczy zastępczej? Tym, że adopcja oznacza pełne przejęcie dziecka przez rodzinę. Adopcja jest nieodwracalna – dziecko adoptowane ma takie same prawa i obowiązki, jak dziecko urodzone w rodzinie. Przyjmuje nazwisko rodziców adopcyjnych, ma nowy akt urodzenia, a wszelkie związki z rodziną biologiczną zostają zerwane. W pieczy zastępczej dzieci mogą wrócić do swojej biologicznej matki czy szerzej rodziny, np. dziadków. Dziecko nosi swoje nazwisko, możliwy jest też jego kontakt z krewnymi (chyba, że sąd zadecyduje inaczej). Piecza zastępcza wymaga od nas świadomości, że nie dostajemy dziecka raz na zawsze, że może nam zostać zabrane, a kontakty z nim zerwane lub ograniczone.

Decyzja o tym, czy chcemy jakieś dziecko uratować przed trudnym losem musi być podjęta przez całą rodzinę – nie tylko przez mamą czy tatę. Dziecko, które zostanie mam powierzone, nie będzie dzieckiem łatwym, wymagać będzie więcej cierpliwości, miłości i wyrozumiałości niż nasze dzieci. Przezwyciężanie złej przeszłości nie trwa miesiąc czy dwa. Czasem wymaga dużo więcej czasu, a bywa, że i wsparcia specjalistów, których zresztą rodziny zastępcze mają do dyspozycji. Wsparciem służy cała ich armia, od koordynatorów po pedagogów, psychologów, radców prawnych i pracowników socjalnych.

Rodzina zastępcza to wybór pewnego stylu życia. Jeśli nie można mieć dużej rodziny, z przyczyn naturalnych lub losowych, albo los sprawił, że żyjemy sami – nie musi to oznaczać rezygnacji ze spełnienia, jakie daje posiadanie dzieci. Czasem trzeba losowi pomóc, porozmawiać ze specjalistą w rodzicielstwie zastępczym, zastanowić się, czy uratowanie dziecka przed niedobrym dzieciństwem nie nada naszemu życiu nowego sensu i celu.