W Czarncy k. Włoszczowy – w gnieździe rodowym Czarnieckich, od października 2014 r. działa Centrum Edukacji i Kultury im. Hetmana Stefana Czarnieckiego, natomiast od lat 90. pamięć o hetmanie kultywuje Towarzystwo Pamięci im. Stefana Czarnieckiego, którego prezesem jest Zygmunt Fatyga. Czarnca i gmina Włoszczowa przygotowują się do wrześniowych obchodów 350-lecia śmierci hetmana – bohatera wojen szwedzkich, kozackich, węgierskich, duńskich, rosyjskich, patrioty i stratega, uwiecznionego w strofach polskiego hymnu narodowego.

Centrum sprawnie funkcjonuje w murach przedwojennego budynku Szkoły Podstawowej w Czarncy, gdzie wcześniej mieściła się niewielka Izba Pamięci im. Czarnieckiego. Dla potrzeb centrum zaadaptowano dziewięć pomieszczeń, do których trzeba się wspiąć na najwyższe piętro szkoły. Zdecydowana większość prezentowanych eksponatów nawiązuje do epoki, w której żył i działał Czarniecki, są także zbiory pamiątek po uroczystościach państwowych, jakie odbywały się w Czarncy z udziałem najwyższych władz, m.in. w latach 30. XX wieku, oraz osób, środowisk, szkół związanych z hetmanem.

Eksponaty zbierane były przez dziesięciolecia przez szkołę oraz Towarzystwo Pamięci im. Stefana Czarnieckiego. Część z nich podarował ród Czarnieckich oraz indywidualni ofiarodawcy, którzy odwiedzali Czarncę. W zbiorach znajdą się manekiny przedstawiające postaci z epoki oraz repliki uzbrojenia, m.in. zbroi husarskiej z XVII wieku. Ważne miejsce w centrum to sala multimedialna, gdzie można prowadzić lekcje muzealne, konferencje, sympozja. Całość prac adaptacyjnych zamknęła się w kwocie ok. 200 tys. zł.

20 września 2015 r., z racji 350-lecia śmierci Czarnieckiego, w Czarncy spotkają się środowiska 30 szkół noszących jego imię. Będzie Msza św. polowa po łacinie pod namiotem rycerskim, a wydarzenie poprzedzą konkursy historyczne dla szkół i sesja historyków.

W królestwie eksponatów

Do najcenniejszych eksponatów centrum, jak przekonuje Zygmunt Fatyga, należą najstarsze przykłady szat liturgicznych (siedem sztuk wypożyczono z kościoła parafialnego, szczególnie piękna jest ta z herbem rodziny Czarnieckich, barokowa, jedwabna) i starodruki z XVII wieku oraz dokumenty, np. rozkazy osobiście podpisane przez hetmana. Ciekawostką są manekiny przedstawiające postaci z epoki (jest m.in. żołnierz szwedzki, bojar, dama) oraz repliki uzbrojenia, w tym XVII-wieczna armata przed wejściem, ufundowana przez jednego z potomków hetmana.

Sceny batalistycznkie, w większości z udziałem Czarnieckiego, królują na reprodukcjach, m.in. Kossaka, są także portrety hetmana, z najokazalszym „Czarniecki z buławą” autorstwa B. Mattisena (XIX wieku). Są kroniki, wycinki prasowe i szereg pamiątek, które Zygmunt Fatyga nazywa „pośrednimi”, np. eksponaty przypominające 3 pułk Strzelców Konnych z Wołkowyska im. Stefana Czarnieckiego oraz sutanna, ryngraf i stuła po biskupie polowym Tadeuszu Płoskim, który bywał w Czarncy, podobnie jak pamiątki po zaglądającym tutaj często Przemysławie Gosiewskim. Swój ślad zostawiło także Centrum Szkolenia Wojsk Lądowych im. Stefana Czarnieckiego, są herby miast związanych z hetmanem czy motocykl ofiarowany przez ks. Jana Zalewskiego, który ma symbolicznie nawiązywać do Taranta, ukochanego konia hetmana.

Czy tu bywał?

– Jak najbardziej, hetman musiał bywać w Czarncy, tutaj była jego rodzina, kościół, tutaj zapewne przyjeżdżał na wypoczynek, między jedną a drugą wojną i gdy nie zatrzymywały go obowiązki państwowe – uważa Fatyga. Po śmierci Czarnieckiego jego żona Zofia wraz z dwoma córkami wyprowadziła się do Krakowa, a dwór zbudowany naprzeciw kościoła przechodził z rąk do rąk (w 1909 r. założono w nim magazyn zbożowy).

Resztówkę po parku i dworze przeistoczono w arboretum, gdzie m.in. rośnie metasekwoja chińska, perukowiec podolski i leszczyna turecka. Początki tej inicjatywy to 1963 rok – ułomki dworskich murów zasypano wówczas ziemią, tworząc sztuczne wzniesienie, urozmaicające rzeźbę terenu. Park zajmuje obszar około 1,5 ha. W okresie świetności, w końcu lat 70. XX wieku rosło tu 300 gatunków i odmian drzew i krzewów, pochodzących z Europy, Azji, Afryki i obu Ameryk. Obecnie ich liczba spadła do 70, ale całe założenie zmodernizowano i roślin zapewne będzie przybywać. Jest aleja starych kasztanowców, starannie zaaranżowane kwatery bylinowe i parkowy starodrzew (niektóre okazy mają po 300 lat). Część zdziczałych drzew i krzewów wycięto, odtworzono też alejki, ustawiono ławki i kosze na śmieci. W 2006 r. podczas badań archeologicznych przeprowadzonych w arboretum udało się odsłonić dobrze zachowany mur fundamentowy o szerokości prawie półtora metra, a także fragmenty glinianych naczyń.

Ciekawa Czarnca

Czarnca, wzmiankowana już w XI wieku, położona jest na terenie gminy Włoszczowa. Najcenniejszym zabytkiem lokalnym jest barokowy kościół parafialny ufundowany przez Stefana Czarnieckiego, wzniesiony w latach 1640-1659. W jego podziemiach znajduje się krypta, w której został pochowany hetman. Wnętrze świątyni wykonano w stylu wczesnobarokowym. Kościół konsekrował w 1668 r. prymas Mikołaj Prażmowski. Wiele elementów z dawnego wystroju spłonęło w pożarze w 1956 r. Zachowały się ołtarze boczne, ławy oraz kaplica Matki Bożej z pamiątkami po hetmanie. To m.in. ikona z ołtarza polowego, przed którym modlił się hetman i który towarzyszył mu we wszystkich działaniach zbrojnych, oraz ornat – szata kościelna wykonana ze zdobytej w czasie potopu szwedzkiego zdobionej kapy na konia króla szwedzkiego Karola X Gustawa. Jest także wotum hetmana dla kościoła po bitwie pod Smoleńskiem czy unikatowy portret na desce – niesiony w czasie ponownego pogrzebu Czarnieckiego z 1937 r. (wtedy to przeniesiono prochy Czarnieckiego z krypty w podziemiach do kościoła i umieszczono w nowym sarkofagu). Kaplica odgrodzona jest od nawy mosiężną kratą z zawołaniem Czarnieckiego: Bóg, Wiara, Ojczyzna.

* * *

Hetman Stefan Czarniecki, herbu Łodzia
Urodził się w 1599 r. w Czarncy, w średniozamożnej rodzinie szlacheckiej. Wsławił się działaniami w okresie potopu szwedzkiego. Znany jest także z okresu wojny polsko-rosyjskiej w latach 50. i 60. XVII wieku. Zasłynął jako mistrz wojny podjazdowej. Zastosowana przez niego taktyka niepodejmowania dużych, rozstrzygających bitew, współdziałania regularnej armii z partyzantką, szybkich przegrupowań oddziałów wojskowych przyniosła bardzo korzystne rezultaty w walce z wojskami szwedzkimi.
W 1656 r. odniósł zwycięstwo pod Warką, zajął Pomorze, opanował Bydgoszcz, zdobył Warszawę. W bitwie pod Czarnym Ostrowiem (1657) pokonał wojska sojusznika Szwedów, J. Rakoczego.
Uczestniczył w wyprawie państw koalicji antyszwedzkiej do Danii, gdzie dowodzona przez niego armia zdobyła wyspę Als i twierdzę Koldyngę. Po zawarciu pokoju w Oliwie (1660) dowodził oddziałami polskimi w walkach z Moskwą, zwyciężając pod Połonką. W latach 1661-1663 kontynuował działania zbrojne przeciw Moskwie i walczył z powstańcami na Ukrainie.
Zmarł w drodze do Lwowa w Sokołówce (dzisiejsza Ukraina) wskutek odniesionych ran. Został pochowany w kościele parafialnym w Czarncy. Okazały pomnik Hetmana znajduje się przed szkołą w Czarncy – został ufundowany w 400-lecie jego urodzin przez Towarzystwo Pamięci im. Hetmana Stefana Czarnieckiego. Odsłonięto go 19 września 1999 r.