Organy w Olkuszu są znaczącym dziełem w historii polskiego budownictwa organowego nie tylko dlatego, że są jednym z niewielu dzieł z I połowy XVII wieku zachowanym do dziś, ale także dlatego, że od początku były dziełem rzadkim i wybitnym. Jako instrument były polem doświadczeń dla przyszłego założyciela polskiej szkoły budowy organów w XVII wieku Jerzego Nitrowskiego. Jako prospekt stały się wzorem do naśladowania, pozostając jednak dziełem unikalnym. Ich twórca Hans Hummel, niezależnie od nieprzemyślanych decyzji zawodowych i życiowych, włożył swój trwały ślad w rozwój polskiego budownictwa organowego. Instrument w Olkuszu to nie tylko jeden z najstarszych takich obiektów w Polsce, ale też największe europejskie renesansowe organy, posiadające wciąż, prócz większości oryginalnych piszczałek, stare wiatrownice, trakturę oraz znaczną cześć oryginalnego stołu gry” – to opinia specjalistów dotycząca olkuskiego instrumentu.

Olkuskie organy powstały po zniszczeniu w wyniku pożaru wyposażenia kościoła po 1583 r. Z inicjatywy senatu miasta, gwarków i rajców przystąpiono do odbudowy świątyni i budowy organów, których koszt, jak podają najstarsze zapisy, wynosił na ówczesne czasy ok. 1000 florenów (floren to złota moneta o masie 3,5 gramów). Twórcą instrumentu był Hans Hummel, którego dzieło w latach 1631-33 dokończył jego uczeń Jerzy Nitrowski. Nazwisko twórcy instrumentu znane jest z inskrypcji znajdującej się pod chórem organowym, która poświęcona jest synowi organmistrza Janowi, tragicznie zmarłemu podczas pracy Hummla przy ich znoszeniu.

– Zabytkowe organy Hansa Hummla i Jerzego Nitrowskiego należą do najcenniejszych w Polsce, gdyż większa część substancji zabytkowej i historycznej przetrwała do naszych czasów. Wiekowe piszczałki, wiatrownice, elementy mechaniki i klawiatur oraz inne mechanizmy zostaną poddane gruntownej renowacji, by z nowym życiem zabrzmieć jako całość po zakończeniu prac – opowiada proboszcz bazyliki ks. prał. Mieczysław Miarka.

Z inicjatywy miłośników muzyki i znawców piękna olkuskich organów powstało w 2005 r. Stowarzyszenia na rzecz historycznych organów Hansa Hummla, którego szczególnym celem działalności jest szeroko rozumiana opieka nad organami, a także troska o przywrócenie dawnej świetności instrumentu i chęć zachowania tego dziedzictwa dla przyszłych pokoleń. To ono przyczyniło się do znalezienia fundacji Hermann-Reemtsma-Stiftung, która udzieliła znacznej dotacji na ten cel. Konserwację organów wykonywać będzie warsztat organmistrzowski firmy Flentrop Orgelbou w Zazndam (Holandia). W pierwszym etapie renowacji poddane zostaną historyczne elementy mechanizmu zabytkowych organów. Trwający kilka lat remont to niewątpliwie wydarzenie historyczne i godne uwagi oraz zaangażowania. Przy akompaniamencie instrumentu na pewno wielu doświadczy wzniosłości i piękna, które otwiera na inną rzeczywistość. Zanim jednak tego się doświadczy można tę cenną inicjatywę ratowania instrumentu wesprzeć darowizną na konto: ING Bank Śląski, nr rachunku: 50 1050 1618 1000 0008 0128 1072 (na remont zabytkowych organów).