Wystarczyło kilka lat obchodów Narodowego Dnia Pamięci Żołnierzy Wyklętych, aby niezłomna i zarazem tragiczna historia bohaterów przebiła się do świadomości milionów Polaków. Ci, którzy byli skazani na zapomnienie, stają na pomnikach, są patronami ulic, bohaterami filmów, komiksów i młodzieżowej muzyki.

Powstaje też coraz więcej edukacyjnych miejsc przypominających o losach Żołnierzy Niezłomnych. Jednym z nich będzie unikatowe w całej Europie Muzeum Żołnierzy Wyklętych i Więźniów Politycznych PRL, które tworzone jest na terenie Aresztu Śledczego na warszawskim Mokotowie. Do tej osławionej katowni, a zarazem najcięższego więzienia, trafiło wielu wybitnych Polaków. Funkcjonariusze komunistycznej bezpieki nie mieli nad nimi litości – znęcali się nad nimi, bili ich, katowali i mordowali.

Przy ul. Rakowieckiej w Warszawie stracili życie m.in.: mjr Zygmunt Szendzielarz „Łupaszka”, gen. August Emil Fieldorf „Nil” czy rtm. Witold Pilecki. Byli oni torturowani, odarto ich z godności i człowieczeństwa, ale do końca pozostali wierni żołnierskiemu przyrzeczeniu i nie dali się złamać.

Nie tylko żołnierze

Należy pamiętać, że mury więzienia przy ul. Rakowieckiej 37 są symbolem krwawego terroru Bieruta i Stalina nad Wisłą, ale w tym miejscu przetrzymywano również innych politycznych więźniów epoki PRL-u. Za kratami trzymano wiele osób należących do Solidarności, Niezależnego Zrzeszenia Studentów oraz wszelkich organizacji walczących z narzuconym Polsce systemem komunistycznym.

Także w późniejszym okresie za kratki trafiały osoby, które nie godziły się na walkę z Kościołem. Wśród nich było wiele Polek, które stawały w obronie prowadzenia lekcji religii i krzyży zdejmowanych ze ścian przez komunistów. – W naszym muzeum pokażemy również historie osób bitych i aresztowanych przez ZOMO w czasie, gdy udawały się na obchody milenijne – zapowiada Jacek Pawłowicz, dyrektor powstającego Muzeum Żołnierzy Wyklętych i Więźniów Politycznych PRL, zlokalizowanego na terenie przenoszonego Aresztu Śledczego Warszawa-Mokotów. – Żyliśmy przez długie lata w systemie, w którym nie tylko zamykano w więzieniach ludzi, ale nawet aresztowano obraz Matki Bożej Częstochowskiej. Przez kilka lat był zamknięty pod kluczem i nie mógł peregrynować po Polsce. W naszym muzeum pokażemy również historię tego szczególnego „więźnia”.

Patron muzeum

Muzeum przy Rakowieckiej ma być gotowe za 2 lata. Ostatnio rozstrzygnięto konkurs na koncepcję architektoniczną. Placówka już od dłuższego czasu prowadzi działalność edukacyjną i publicystyczną oraz oprowadza wycieczki po mokotowskim więzieniu. Obecnie prowadzona jest zbiórka eksponatów.

– Przyjmujemy wszelkie pamiątki po więźniach, poczynając od guzików i ubrań, po dokumenty i rzeczy związane z osobami, które tutaj przebywały – mówi Pawłowicz i zachęca do odnajdywania pamiątek.

W ostatnich miesiącach abp Stanisław Gądecki przekazał na rzecz muzeum kopię portretu abp. Antoniego Baraniaka, który w Areszcie Śledczym na Rakowieckiej spędził 27 miesięcy. Abp Baraniak był metropolitą poznańskim w latach 1957-77 oraz bliskim współpracownikiem kolejnych prymasów – kard. Augusta Hlonda i kard. Stefana Wyszyńskiego. W więzieniu przy Rakowieckiej w 1948 r. przetrzymywany był również ks. Antoni Marchewka, ówczesny redaktor naczelny „Niedzieli”.

Abp Baraniak nazywany jest „żołnierzem niezłomnym Kościoła”. Mimo gehenny do końca bowiem pozostał wierny Bogu, Kościołowi i Ojczyźnie. Niemym świadkiem jego męczeństwa jest podziemny karcer, w którym odbywały się wyroki śmierci. Tam, w ciemności, w wodzie i zimnie, przetrzymywany był abp Baraniak. W pomieszczeniu, w którym przebywał, słychać było egzekucje więźniów, a ich ciała często osuwały się przed wejście, w którym więziono Księdza Arcybiskupa.

W Muzeum Żołnierzy Wyklętych i Więźniów Politycznych PRL będzie można zobaczyć celę poświęconą abp. Baraniakowi. Znajdą się w niej pamiątki po tym niezłomnym żołnierzu Kościoła, m.in.: jego łóżko, ołtarz, przy którym odprawiał Msze św., naczynia i szaty liturgiczne. Dyrektor muzeum ma nadzieję, że abp Baraniak będzie także patronem placówki.

Pierwsze w Polsce

Więzienie przy Rakowieckiej znajdowało się w stolicy, dokąd przywożono najważniejsze postacie podziemia antykomunistycznego. Do Warszawy trafiali najwięksi z największych bohaterów narodowych, którzy w okresie II RP otrzymywali ordery Virtuti Militari, a PRL „nagrodził” ich torturami oraz strzałem w tył głowy.

Choć więzienie na Rakowieckiej jest szczególnie naznaczone w historii powojennej Polski, to ubeckie katownie rozsiane były po całym kraju. Kolejnym miejscem na mapie, które będzie przypominało tragiczne losy pokolenia niezłomnych bohaterów, będzie Muzeum Żołnierzy Wyklętych w Ostrołęce.

W lutym 2013 r. Rada Miasta podjęła uchwałę o powołaniu do życia tej placówki, jednak samorządowcom nie było łatwo przekonać ówczesne władze państwowe do tej inicjatywy. – Odpowiedź, którą wówczas otrzymaliśmy, wskazywała, że nie mieścimy się w polityce kulturalnej państwa – opowiadał niedawno w Warszawie Jacek Karczewski, dyrektor Muzeum Żołnierzy Wyklętych w Ostrołęce.

Dopiero obecny szef Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego prof. Piotr Gliński podpisał z placówką umowę o współpracy, w efekcie której resort przeznaczy na budowę muzeum 35 mln zł. Będzie ono przypominać o Żołnierzach Niezłomnych z terenów Kurpiowszczyzny oraz wskazywać młodemu pokoleniu wartości, którymi kierowali się antykomunistyczni bohaterowie. Lokalizacja w Ostrołęce nie jest przypadkowa, bo na tych terenach działała silna partyzantka. To region, w którym miał miejsce duży społeczny antykomunistyczny opór oraz działały liczne ugrupowania NZW, AK i WiN.

Wystarczy wspomnieć, że w maju 1945 r. oddziały Armii Krajowej całkowicie opanowały Ostrołękę. To ziemie, na których poległo kilkuset Żołnierzy Wyklętych – zarówno w czasie walk, jak i w skrytobójczych mordach oraz na skutek wykonywanych wyroków śmierci.

To niejedyne miejsce pamięci w północno-wschodniej Polsce przypominające losy niezłomnych bohaterów, które powstaje dzięki wsparciu resortu kultury. W położonej nieopodal Ostrowi Mazowieckiej kilka miesięcy temu min. Gliński podpisał z burmistrzem tego miasta umowę dotyczącą powstania Muzeum – Domu Rodziny Pileckich. Ostrów Mazowiecka to miasto, w którym Witold Pilecki wziął ślub z Marią Ostrowską; do dzisiaj zachował się ich rodzinny murowany dom, w którym powstanie wspomniana placówka historyczna, prezentująca antykomunistyczną działalność tego regionu.

Nowoczesne i multimedialne

Warszawę i Ostrołękę łączy jeszcze symbol: Muzeum Żołnierzy Wyklętych w Ostrołęce powstanie również w murach byłego aresztu śledczego. Jego otwarcie zaplanowano na 1 marca 2018 r. Budynek ten jest tylko o rok starszy od osławionego więzienia na Rakowieckiej.

Historia Wyklętych zostanie osadzona w odpowiednim kontekście historycznym. Podczas zwiedzania na gości muzeum będzie czekał spektakl multimedialny pt. „Przysięga wojskowa”, opowiadający o tradycjach insurekcyjnych, o historii polskiego oręża oraz wartości przysięgi wypowiadanej przez żołnierzy Wojska Polskiego. Na pierwszym poziomie zwiedzający zapoznają się ze strukturami Polskiego Państwa Podziemnego, konsekwencjami zbrodni katyńskiej oraz przebiegiem i skutkami akcji „Burza”. Nie zabraknie również informacji o tym, w jaki sposób Polska znalazła się w sowieckiej strefie wpływów.

W drugiej części muzealnej ekspozycji będzie można zapoznać się z konspiracyjnymi strukturami walczącymi z komunistycznym reżimem. – Tak przygotowani zwiedzający wkraczają w przestrzeń najsławniejszych akcji bojowych; oryginalna scenografia i nowoczesne środki wystawiennicze są pretekstem do opowiedzenia o walce zbrojnej Żołnierzy Wyklętych – opowiada lektor w filmie przedstawiającym wizualizację muzeum.

Na parterze będzie można dowiedzieć się o różnych metodach stosowanych przez komunistów w zwalczaniu pokolenia niezłomnych patriotów, takich jak propaganda, tortury czy procesy pokazowe. W centralnej części muzeum znajdzie się miejsce pamięci oddające hołd Żołnierzom Wyklętym. Za nim będzie można zobaczyć karcer oraz celę śmierci. Narracyjna ekspozycja opowie o codzienności Wyklętych-Niezłomnych, o ich gehennie, mordowaniu i zacieraniu wszelkiej pamięci o polskich patriotach.

Zabytkowe piwnice przy Strzeleckiej 8

Miejsc, które są nasiąknięte krwią narodowych bohaterów, jest bardzo wiele. Choć gmach przy Rakowieckiej jest najsłynniejszą komunistyczną katownią, to należy pamiętać, że w samej stolicy miejsc kaźni było znacznie więcej, m.in. te na warszawskiej Pradze, a wśród nich zabytkowe piwnice przy ul. Strzeleckiej 8, gdzie w okresie stalinowskim więziono, brutalnie przesłuchiwano oraz mordowano żołnierzy polskiego podziemia antykomunistycznego. W latach 1944-45 mieściła się tam Kwatera Główna NKWD w Polsce, a w okresie 1945-48 – Areszt Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Na wschodzie Polski więzienia i katownie znajdowały się niemal w każdym mieście powiatowym. To do nich trafiali bohaterowie niezgadzający się z nową sowiecką okupacją.

W wielu miejscach pozostały ślady po działalności żołnierzy antykomunistycznego podziemia, które były skrywane nie tylko przez cały okres PRL-u, ale też prawie przez dwie dekady III RP. Dopiero teraz organizowane są w nich muzea, izby pamięci, edukacyjne ścieżki – na Podlasiu, Lubelszczyźnie, Mazowszu czy Podkarpaciu. W ten sposób pamięć o antykomunistycznym powstaniu, na przekór tym, którzy chcieli ją zakopać w bezimiennych dołach śmierci, nie zginie. Wyklęci ze swoją niezłomną historią otrzymują dziś nowe życie.