Nie tylko kroki turystów zwiedzających Hetmański Gród, ale także mieszkańców miasta i okolicznych wsi, kierują się często do tej wyjątkowej, bogatej w historię i zabytki świątyni. Nie ma się co dziwić, wszak to dawna kolegiata a dziś katedra – matka kościołów diecezji. Zamojska katedra została konsekrowana przed trzystu osiemdziesięciu trzema laty, 18 listopada 1637 r. przez bp. Jana Chrzciciela Zamoyskiego.

Powstanie świątyni

Katedrę ufundował założyciel miasta, Jan Zamoyski według projektu włoskiego architekta Bernardo Morando na przełomie XVI i XVII w. Prace przy jej budowie rozpoczęto w 1587 r. Styl architektoniczny katedry jest związany z tzw. renesansem lubelskim. Świątynia wybudowana jest w wymiarach 45 m długości i 30 m szerokości. Nawiązują one do wymiarów ówczesnego Zamościa i są równe jego 15-krotnemu pomniejszeniu. Jest to katedra o typie bazylikowym, z wyższą nawą główną ze sklepieniami kolebkowymi oraz lunetami, sięgającą 20 m oraz niższymi nawami bocznymi. Dziś prowadzą do niej 3 wejścia – poza głównym od zachodu, również 2 boczne przez dawne kaplice (od północy i południa). Wewnątrz znajduje się 9 kaplic, po 4 w obu niższych nawach bocznych oraz jedna przy prezbiterium (po jego prawej stronie). Poszczególne kaplice, bogate w cenne obiekty, ołtarze, obrazy, poświęcone są różnym osobom. Papież Klemens VIII 5 grudnia 1594 r., na prośbę ordynata Jana Zamoyskiego, zatwierdził przywileje kolegiaty i ustanowił przy niej Kapitułę Zamojską, a wcześniej, 29 października 1594 r. – akademię (trzecią w Polsce wyższą uczelnię). Już od roku 1600 odbywały się nabożeństwa w kościele św. Tomasza, chociaż kościół nie był jeszcze ukończony. W tym też roku biskup chełmski Stanisław Gomoliński przeniósł do niego parafię. Świątynia stanowi wotum wdzięczności za zwycięskie bitwy w obronie Rzeczypospolitej, którym przewodził hetman Jan Zamoyski (żadnej z nich nie przegrał, a zwycięstwa odnosił przeważnie w niedzielę – dzień Zmartwychwstania Pańskiego).

Katedra obecnie

Obecnie kościół katedralny pw. Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła zajmuje specjalne miejsce wśród niezliczonych dzieł sztuki i architektury sakralnej, które są wyrazem wiary naszego narodu. Jest ona jednym z najcenniejszych zabytkowych kościołów w Polsce, zaś w historii była wiodącym ośrodkiem życia religijnego Ordynacji Zamojskiej, w której odgrywała tę samą rolę, co katedra wawelska w Rzeczypospolitej.

Wśród kaplic usytuowanych w nawach bocznych na szczególną uwagę pielgrzymów i turystów zasługuje kaplica Matki Bożej Opieki, zwanej Łaskawą lub Odwachowską. To tutaj znajduje się otoczony czcią wiernych obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem. Obraz ten przeniesiony w 1803 r. z odwachu – wartowni straży garnizonowej, 9 września 2000 r. został uroczyście ukoronowany przez Prymasa Polski, kard. Józefa Glempa, koronami papieskimi, które poświęcił św. Jan Paweł II w Zamościu 12 czerwca 1999 r. Po przeciwnej stronie katedry, po lewej stronie prezbiterium znajduje się nosząca wezwanie Przemienienia Pańskiego Kaplica Zamoyskich, zwana też Ordynacką. Nawiedzając tę kaplicę, możemy zobaczyć, wykonaną z czarnego marmuru, płytę nagrobną hetmana Jana Zamoyskiego. W jej ołtarzu głównym znajduje się obraz przedstawiający Przemienienie Pańskie, zaś po bokach – mniejsze portrety założyciela miasta i jego syna Tomasza oraz nagrobek z rzeźbami XIV ordynata – Tomasza F. Zamoyskiego.

Tu spoczywają Zamoyscy

Pod nawą główną znajdują się krypty z trumnami oraz prochami Zamoyskich. Wejście do krypt jest zamknięte żelaznymi drzwiami z herbami tej rodziny, ułożonymi poziomo w posadzce koło kaplicy różańcowej. W jednej z krypt spoczywa założyciel i fundator Zamościa oraz katedry. Tu pochowany jest także bp Jan Chrzciciel Zamoyski, biskup bakowski, który z upoważnienia Remigiusza Koniecpolskiego, biskupa chełmskiego dokonał poświęcenia świątyni.

Ślady papieża

Podczas wizyty apostolskiej w Zamościu, w progi katedry wszedł Następca św. Piotra, papież Jan Paweł II. Miejsce, w którym się modlił, upamiętnia płyta, zaś klęcznik, który służył mu podczas osobistej rozmowy z Bogiem, wyeksponowany jest w Kaplicy Ordynackiej. Ważną pamiątką po świętym papieżu jest świeca, którą ofiarował pielgrzymom z Zamościa w 1981 r., a która umieszczona jest w Kaplicy Matki Bożej Łaskawej. Oprócz tych widocznych śladów, szczególnego znaczenia nabierają słowa Ojca Świętego o katedrze, które wypowiedział 12 czerwca 1999 r.: „Niemym, ale jakże wymownym świadkiem spuścizny wieków jest zamojska kolegiata, którą dane mi było podnieść do godności katedry. Kryje ona w sobie nie tylko wspaniałe zabytki architektury i sztuki religijnej, ale również prochy tych, którzy tę wielką tradycję tworzyli. Cieszę się, że dziś, nawiedzając to piękne miasto i ziemię zamojską, mogę powracać do tego wielowiekowego skarbca naszej wiary i kultury”.

Łaskawa Matko Boska!

W murach katedry, gdzie czczona jest Matka Boża Łaskawa, wierni śpiewają taką pieśń:

1. O Zamojska

Dobra Najłaskawsza Pani

Jesteś z nami już od prawie

trzystu laty.

Patrzysz na nas swym łagodnym,

czułym wzrokiem

Z naszej pięknej,

historycznej Kolegiaty!

Ref. Łaskawa Matko Boska

Zlej na nas łask swych cud!

Pokornie Ciebie błaga

Wierny zamojski lud!

2. Przodkom naszym pomagałaś

w czas zaborów!

Łagodziłaś wszystkie klęski,

ciosy, blizny.

Srogie męki i katusze wycierpiałaś,

Patrząc na tragedię

Dzieci Zamojszczyzny!

3. W każdych bardzo

trudnych czasach dla Kościoła

Matko pomóż znosić nam

wszystkie ofiary.

Tylko Ty nas możesz ustrzec

o Łaskawa,

Byśmy nigdy nie tracili

Ducha Wiary!

Niech i dla nas stanie się ona modlitwą w tych trudnych i niespokojnych czasach. Warto też przybyć do „Matki kościołów naszej diecezji” i wspominając dzień jej poświęcenia, uklęknąć przed obrazem Matki Bożej Odwachowskiej i zawierzyć swoje życie.