Włocławek jako stolica Kujaw był w historii ważnym ośrodkiem życia politycznego, przede wszystkim z powodu sąsiedztwa z Pomorzem. W 1000 r. liczył ok. 2 tys. tarczowników i 800 pancernych, posiadał drewniany zamek oraz drewniany kościół św. Jerzego, będący później pierwszą katedrą. Faktem jest, że w zapisach źródłowych z XII w. Włocławek (Vladislavia) traktowany był jako civitas cathedralis, czyli miasto katedralne, a nie oppidum - miasteczko. O znaczeniu miasta świadczy fakt, że w 1123 r. przeniesiono tu z Kruszwicy stolicę biskupów kujawskich. Już w 1207 r. działała w tym mieście szkoła katedralna, a w 1222 r. na miejscu drewnianej, położonej nad Wisłą katedry, wybudowano dość okazałą katedrę w stylu romańskim. Istniały też klasztory: Benedyktynów (kościół św. Jana) i klasztor Cystersów św. Gotarda w Szpetalu Dolnym.
W 1230 r. we Włocławku biskup chełmiński Chrystian i książę Konrad Mazowiecki podpisali z Krzyżakami układy, które później drogo kosztowały Polskę. Ważną datą był 1258 r., kiedy książę kujawsko-łęczycki Kazimierz przekazał miasto na siedzibę i własność biskupów kujawsko-pomorskich. W 1339 r. nastąpiła druga lokacja miasta na prawie magdeburskim.
4 sierpnia 1257 r. odbyły się we Włocławku rokowania między polskimi książętami: Kazimierzem i Ziemowitem a Krzyżakami o ziemię lubawską.
W 1311 r. miało miejsce spotkanie króla Władysława Łokietka z Wielkim Mistrzem Karolem z Trewiru dla omówienia szeregu spornych spraw, m. in. niektórych posiadłości koło Golubia, darowanych 10 czerwca 1297 r. Zakonowi przez Ziemowita. Król Władysław Łokietek podpisał we Włocławku w 1327 r. rozejm z Krzyżakami, który niebawem jednak zerwano.
Krzyżacy, będąc w stanie wojny z Polską, wielokrotnie napadali na Włocławek, dokonując w nim spustoszeń. W 1329 r. spalili katedrę i miasto, a 100 lat później, 13 sierpnia 1431 r., zburzyli mury obronne. Kres temu położyły dopiero zawarte układy pokojowe.
Z radością przyjęła ludność miasta i okolicy pokój zawarty pod Włocławkiem w 1332 r. między Władysławem Łokietkiem a Zakonem Krzyżackim. W 1337 r. odbył się we Włocławku zjazd polityczny trzech monarchów: Kazimierza Wielkiego, czeskiego króla Jana Luksemburskiego i Wielkiego Mistrza Krzyżackiego, na którym powtórzono warunki pokoju wyszehradzkiego z 1335 r., w sprawie odstąpienia przez Polskę Zakonowi Pomorza i ziemi chełmińskiej. W tym okresie obszar Włocławka wynosił 705 ha, a ludność miasta liczyła około 500 osób.
W 1393 r. miały się odbyć w Toruniu rokowania między królem polskim Władysławem Jagiełłą i Wielkim Księciem Witoldem a Krzyżakami. Król zatrzymał się we Włocławku i postawił warunek, że dojdzie do rokowań, jeżeli Krzyżacy oddadzą ziemię dobrzyńską, na co jednak nie zgodzili się i do rokowań nie doszło.
W Zielone Świątki, 10 czerwca 1397 r. doszło we Włocławku do spotkania królowej Jadwigi z Wielkim Mistrzem Konradem von Jungingenem w sprawie powrotu do Korony ziemi dobrzyńskiej i części Kujaw. Sprawa ta pomyślnie została załatwiona dopiero po zawarciu w 1404 r. pokoju z Krzyżakami w Raciążku, na mocy którego Jagiełło rok później wykupił ziemię dobrzyńską i część Kujaw.
Przed bitwą grunwaldzką w 1409 r. króla Władysława Jagiełłę uroczyście witał we Włocławku biskup kujawsko-pomorski Jan Kropidło. Zaraz po zwycięstwie grunwaldzkim w lipcu 1410 r. do króla polskiego, który przebywał we Włocławku, przyprowadzono 300 jeńców krzyżackich. To w tym mieście w czasie bitwy grunwaldzkiej stały rezerwy wojska polskiego.
Na początku 1411 r. zatrzymali się we Włocławku, wraz wojskiem polskim i litewskim, król Władysław Jagiełło i książę Witold. Z woli papieża Marcina V miały się tu odbyć rokowania między Jagiełłą i Witoldem a Krzyżakami, w których mieli pośredniczyć papiescy legaci. Do zjazdu jednak nie doszło.
Król Jagiełło po raz ostatni przebywał we Włocławku w 1426 r., kiedy podczas podróży statkiem z Krakowa na Kujawy zatrzymał się w gościnie u biskupa kujawsko-pomorskiego Jana Pełły.
Rok po zwycięstwie grunwaldzkim - 13 maja 1411 r. odbyła się uroczysta konsekracja nowo zbudowanej katedry włocławskiej.
W czasie wojny trzynastoletniej (1454-66) Włocławek często gościł króla Kazimierza Jagiellończyka. Po zawarciu pokoju toruńskiego w 1466 r. rozpoczął się największy okres rozwoju gospodarczego Włocławka. Na krótko przed podjęciem studiów krakowskich, około 1490 r. do miasta przybył 17-letni Mikołaj Kopernik.
Na podstawie dekretu króla Zygmunta Starego, 14 czerwca 1520 r. Włocławek stał się siedzibą głównej komory celnej na Wiśle, a od 1532 r. wielu mieszczan zostało zwolnionych od opłat celnych. W tym czasie we Włocławku było około 140 domów. Istniał już rynek miejski i cechy: garncarzy, rybaków, krawców, piekarzy. W 1544 r. były już dwie łaźnie, a w 1547 r. uruchomiono w mieście aptekę.
W 1552 r. przybył do Włocławka król Zygmunt August, któremu Kapituła katedralna złożyła hojne dary. Dość długo przebywał we Włocławku wiosną 1577 r. król Stefan Batory, czyniąc przygotowania do wyprawy przeciwko zbuntowanemu Gdańskowi. Wtedy to odbył się też zjazd senatorów. Monarcha w czasie pobytu we Włocławku potwierdził przywilej króla Zygmunta Augusta wydany dla Włocławka w 1532 r., zwalniający mieszczan włocławskich z pewnych ciężarów cłowych i podatkowych. Król brał czynny udział w liturgii Wielkiego Tygodnia w katedrze włocławskiej i nie opuścił żadnego z nabożeństw. Ofiarował też dla katedry srebrną gotycką monstrancję, ozdobioną 29 drogimi kamieniami.
Monarcha korzystał z rad światłego bp. Stanisława Karnkowskiego, który go koronował na króla Polski w katedrze wawelskiej 1 maja 1576 r. Stefan Batory, mimo iż był człowiekiem bardzo religijnym, nie dał się nakłonić do jakichkolwiek nietolerancyjnych działań. Za jego panowania synod biskupów polskich przyjął ostateczne postanowienia soboru trydenckiego, jako obowiązujące w Polsce.

cdn.